اولین کاوشهای علمی در تخت جمشید توسط ارنست امیل هرتزفلد آلمانی در ۱۹۳۱ تحت نظر رضا شاه انجام شده. اون توسط مؤسسه خاورشناسی دانشگاه شیکاگو فرستاده شده بود. یافتههاش هنوز در این مؤسسه نگهداری میشه. هرتزفلد فکر میکرد دلیل ساخت تخت جمشید نیاز به حال و هوای شاهانه و باشکوه، ی نماد برای امپراتوری پارس و مکانی برای جشن گرفتن وقایع خاص به خصوص نوروز بوده. به دلایل تاریخی تخت جمشید در جایی که امپراتوری پارس پایه گذاشته شده بود ساخته شده.
معماری تخت جمشید بدلیل استفاده از ستونهای چوبی مورد توجه قرار گرفته. معماران تخت جمشید فقط زمانی از سنگ استفاده کردن که بزرگترین سروهای لبنان یا ساجهای هند اندازههای لازم برای تحمل سقف رو نداشتن. در حالی که ته ستونها و سر ستونها از سنگ بودن.
کاخ آپادانا
کاخ آپادانا از قدیمیترین کاخهای تخت جمشیده. این کاخ که به فرمان داریوش بزرگ بنا شده است، برای برگزاری جشنهای نوروزی و پذیرش نمایندگان کشورهای وابسته به حضور پادشاه استفاده میشده. این کاخ توسط پلکانی در قسمت جنوب غربیش به «کاخ تچرا» یا «کاخ آینه» وصل میشه. کاخ آپادانا از ۷۲ ستون تشکیل شده که الان ۱۴ ستونش پابرجاست ته ستونهای ایوان کاخ گرد ولی ته ستونهای داخل کاخ مربع شکله.
کاخ تچر
این کاخ که کاخ اختصاصی داریوش و آئینه خ بوده و جزء اولین کاخهایه که بر روی صفه ساخته شده در جنوب آپادانا و غرب کاخ هدیش واقع شده و حدود ۳ متر از کف آپادانا و حیاط مجاورش بلندتره. طرحش هم بصورت مستطیل یا محور طولی شمالی جنوبیه که ۴۰ متر طول و ۳۰ سانتیمتر عرض داره، و شامل ی تالار مرکزی ۱۲ ستونی و اتاق های کوچک جانبی و دو اتاق مربع شکل هر کدام چهار ستون و یک ایوان ۸ ستونی در جنوب که به اتاق های جنبی راه داشته یک پلکان دو طرفه در جنوب بنا قرار داره که بر بدنشون نقوش افرادی که بره و خوراکی و ظروف آشپزخانه حمل میکنن نقش شده سرشان با شال و یا باشلقی پوشیده شده در قسمت میانی و طرفین تمامی این پلکان نقوش و مجالسی نقش گرفته. در مرکز و قسمت فوقانی حلقه بالدار یا فر ایرانی رو می بینیم که دو ابوالهول با سر انسان و بدن شیر و بال عقاب ازش محافظت میکنن و در پشت سرشون نقش شیر گاو شکن و ردیف درختان نخل وجود داره. زیر این صحنه دو گروه جمعا” ۱۸ نفری مقابل هم با کمان و نیزه و با پوشش پارسی از کتیبه ای محافظت می کنن این کتیبه بزبان پارسی باستان و دو تای دیگر به زبان عیلامی و بابلی در طرفین این دو گروه حک شده که به نام خشایارشا بوده و در آن خشایارشا پس از ستایش اهورامزدا خودش و پهناوری کشورش رو میشناسونه و در آخر میخواد که ساخت و ساز خودش رو در تچر و هر جای دیگه رو به کمک بقیه ایزدان ادامه بدن. این کتیبه در جرزهای جنوبی ایوان کاخ دوبار دیگر تکرار شده . تاقچه های این کاخ از سنگهای یکپارچه ساخته شده و چون ستونهای آن از چوب بوده چیزی از آنها به جای نمونده ، تالار مرکزی شش در داشته که به رختکنها و ایوان و اتاقهای جنبی باز می شده و در آن کتیبه ها و سنگ نوشته های زیادی از شاپور دوم ، عضدالدوله دیلمی ، بهاالدوله دیلمی ، علی آق قویونلو و خود داریوش و خشایارشاه بجای مونده تا جایی که به اون موزه کتیبه هم میگن ، یک پلکان دو طرفه دیگر در قسمت غربی بنا قرار داره که در زمان اردشیر سوم به زبان پارسی باستان در قسمت میانی نقر شده و در آن شاه پس از ستایش اهورامزدا و توصیف بزرگی و عظمت آن دودمان خود را بر حساب کرده و تاکید کرده که این بخش از بنا را وی ساخته و از اهورامزدا خواسته که اون و کشورش رو و هر آنچه که در آن ساخته ادامه بدن.
کاخ هدیش
این کاخ که کاخ خصوصی خشایارشا بوده در مرتفعترین قسمت صفهٔ تخت جمشید قرار داره. این کاخ از طریق دو مجموعه پلکان به کاخ ملکه ارتباط داره.
احتمال میره آتشسوزی از این مکان شروع شده باشه به خاطر نفرتی که آتنیها از خشایارشا داشتن به خاطر به آتش کشیدن آتن به دست اون. رنگ زرد سنگها نشون میده تموم شدن آب داخل سنگها به خاطر حرارته. اینجا مکان کوچکی بوده ۶*۶ ستون قرار داشته. به خاطر ویرانی شدید اطلاعات زیادی در مورد این کاخ در دسترس نیست خیلیها از اینجا به عنوان کاخ مرموز نام بردن.
هدیش به معنای جای بلنده و چون خشایارشا اسم زن دوم او هدیش بوده نام کاخ خود رو هدیش میگذاره این کاخ در جنوبیترین قسمت صفه قرار داره و قسمتهای زیادی از کف از خود کوهِ.
کاخ ملکهاین کاخ توسط خشایارشا ساخته شده و به نسبت بناهای دیگر در ارتفاع پایینتری قرار گرفته. بخشی از این کاخ در سال ۱۹۳۱ توسط شرقشناس مشهور، پروفسور ارنست امیل هرتزفلد، خاکبرداری و از دوباره ساخته شده و این روزا به عنوان موزه و ادارهٔ مرکزی تأسیسات تخت جمشید مورد استفاده قرار گرفته.
در جنوب حیاط تچر بقایای سنگی بنایی با دو پلکان منقوش به صورت نیمه ویران وجود داره
که دو گروه نیزه دار پارسی هر گروه ۶ نفر روبه روی همدیگه رو در دو سوی کتیبه ای به زبان فارسی باستان نشان میده که پشت سر هر گروه همان کتیبه دوباره تکرار شده این کتیبه ها مثل کتیبه اردشیر سوم بر پلکان غربی تچر داریوشه و از این جهت واضحه که این پلکان در وقت اردشیر سوم ساخته و جایگاه اصلی این سنگها شمال حیاط هدیش و متعلق به کاخ ج بوده که به دستور اردشیر سوم برای ساخت بنایی دیگر به این محل منتقل شده و در جایی یک بنا در اصل بنای دیگه با پلکانی بسیار منقوش و زیباشده با عکس های سی گروه هدیه آور قرار داشته که به دستور خشایارشا و اردشیر اول ساخته شده لبه های غربی و جنوبی این بنا ( روی لبه صفه ) کنگره های مکمل به دو مخروط که حالت شاخ و کله گاوی نر به اونها میده داشته .
کاخ سه در یا کاخ مرکزی
کاخ سهدر، تالار شورا، دروازه شاهان، سهدروازه، سه دری یا کاخ مرکزی، در مرکز کوشک شاهی تختجمشید قرار داره. این کاخ توسط سه ورودی و چند راهرو به کاخهای دیگر راه میابه و از این جهت آن رو کاخ مرکزی و یا سه دری نیز میگن. چون روی پلکانهای این کاخ، نجیبزادگان پارسی رو نقش کردن که به حالتی دوستانه و غیررسمی، برای ملاقات فرمانروا میرن و نیز به سبب نوع کاربری و موقعیت کاخ، گاهی آن رو تالار شورا نیز نامیدن. بیشتر بنای این کاخ رو به داریوش بزرگ نسبت میدادن، اما دلایلی در درست است که ساخت کامل آن به وسیله اردشیر یکم بوده.
کاخ صد ستون
این کاخ که از حیث وسعت دومین کاخ تخت جمشیده بنای شکوهمندیه که در مشرق حیاط آپادانا و شمال خزانه واقع شده . کاخ یک تالار مرکزی ستون دار با ۱۰۰ ستون سنگی به ارتفاع ۱۴ متر و ابعاد آن ۵/۶۸ در ۵/۶۸ متر شکل چهار گوش داره. درهر کدام از اضلاع این چهارگوش دو ورودی بزرگ سنگی منقوش وجود داره دیوارهای تالار از جنس سنگ سیاه مرمر نما به ارتفاع ۴۰ سانتیمتر داشته و در هر یک از دیوارها دو دریچه سنگی و دو تاقچه سنگی ساخته شده . ده ردیف ستون ده تایی سنگی شامل پایه ستونهای زنگوله ای بوته دار ، قلمه ستونهای شیار دار مکلل به گل و بوته مرکب و سر ستونهای گاو دو سر سقف تالار رو برجا میداشتن و شواهد کار نشون میده که کاخ رو خشایارشا آغاز و اردشیر یکم به پایان رسونده چهار موضوع بر ورودی های تالار صد ستون حجاری شده . یکی صحنه بار عامیه که چهار بار بر هر طرف ورودی شمالی تکرار شده . و در آن شاه اردشیر یکم در بالا در حالت نشسته روی تخت زیر نقش فر کیانی و در پایین ۵ ردیف ده تایی جمعا” ۵۰ نفر نقش دارن که تعداد کلی آنها در دو ورودی ۱۰۰ نفر بوده دوم نقوش دو درگاه جنوبیه که موسم اورنگ بری و ورود شاه به تالار رو نشون میده. که دو گروه ۱۴ نفری در هر درگاه تخت شاه رو بر روی دست گرفته و در حالی که نقش فر کیانی در بالا حک شده شاه رو وارد تالار میکنن .
کاخ شورا
به این مکان کاخ شورا یا تالار مرکزی میگون. احتمالاً شاه در اینجا با بزرگان به بحث و مشورت می کرده. با توجه به نقوش حجاری شده، از یکی از دروازهها شاه وارد میشده و از دو دروازه دیگر خارج میشده. به این دلیل به این جا کاخ شورا میگن که در اینجا دو سرستون انسان وجود داشته که جاهای دیگه نیست و سر انسان سمبل تفکره.
