شهر سوخته در ۵۶ کیلومتری زابل در استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه جاده زابل ـ زاهدان واقع شده است. این شهر در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه‌گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشته‌اند…
ثبت جهانی شهر سوخته با بسیاری از مواریث تاریخی به ثبت رسیده دیگر در ایران از این باب متفاوت و متمایز است که این شهر در طلوع زندگی مشترک ۵۰۰۰ هزار سال پیش بشریت شکل گرفته است، زمانی که نخستین بنیان‌های هویت فرهنگی تمدنی شکل گرفت و بعدها به نام ایران زمین شناخته شد؛ سرزمینی که حکایت‌های فراوان حماسه‌های ملی ایرانیان یعنی شاهنامه با آن در ارتباط مستقیم است.
بسیاری از جاذبه‌های شگفت‌انگیز ایران زمین در نگاه اول و برای گردشگران آماتور فقط تلی از خاک و به قولی خرابه‌هایی بیش نیست. اما چیزی که می‌تواند این سازه‌ها را به شگفتی برای همان گردشگران تبدیل کند، آگاهی از پیشینه و اتفاقات و روایاتی است که این سازه‌ها در دلشان دارد وگرنه برای گردشگران معمولی تپه‌های سیئلک چیزی جز چند تپه معمولی خاکی نیست و شهر سوخته هم چیزی جز خاکستر و مخروبه‌ها، اما چرا شهر سوخته آن‌قدر شگفت‌انگیز است که جهانیان در پاسداشتش آن را به ثبت می‌رسانند؟
شهر سوخته در ۵۶ کیلومتری زابل در استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه جاده زابل ـ زاهدان واقع شده است. این شهر در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه‌گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشته‌اند. محوطه باستانی شهر سوخته در هزاره دوم و سوم قبل از میلاد، توسط مهاجرانی که از چهار گوشه به آن مهاجرت کرده‌اند، بنا شده است. سند یا کتیبه‌ای که نام واقعی و قدیمی این شهر را مشخص کند هنوز به دست نیامده و به‌دلیل آتش‌سوزی در دو دوره زمانی بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۲۷۵۰ قبل از میلاد «شهر سوخته» نامیده می‌شود. «کلنل بیت» یکی از ماموران نظامی بریتانیا از نخستین کسانی است که در دوره قاجار و پس از بازدید از سیستان به این محوطه اشاره کرده و نخستین کسی است که در خاطراتش این محوطه را شهر سوخته نامیده و آثار باقیمانده از آتش‌سوزی را دیده است. پس از او «سر اورل ـ اشتین» با بازدید از این محوطه در اوایل سده حاضر، اطلاعات مفیدی درخصوص این محوطه ارائه کرده است. پس از او شهر سوخته از سوی باستان‌شناسان ایتالیایی به سرپرستی«مارتیسو توزی» از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ مورد بررسی و کاوش قرار گرفت.
این شهر از نادرترین شهرهای باستانی است که در آن، زنان عهده‌دار امور مالی خانواده‌شان بوده‌اند. بر مبنای یافتههای باستان شناسان شهر سوخته ۱۵۱ هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان میدهد این شهر دارای پنج بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته، بخش‌های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است که به‌صورت تپه‌های متوالی و چسبیده به هم واقع شده‌است. ۸۰ هکتار از شهر سوخته بخش مسکونی بوده است.شهر سوخته مرکز بسیاری از فعالیت‌های صنعتی و هنری بوده است، در فصل ششم کاوش در شهر سوخته نمونه‌های جالب و بدیعی از زیورآلات به دست آمد.
در جریان حفاری‌های فصل‌های گذشته این محوطه مشخص شد که با توجه به صنعتی بودن شهر سوخته و وجود کارگاه‌های صنعتی ساخت سفال و جواهرات در این منطقه، ساکنان شهر سوخته از درختان موجود در طبیعت محوطه برای سوخت استفاده می‌‌کرده‌اند. در شهر سوخته انواع سفالینه و ظروف سنگی، معرق کاری، پارچه و حصیر یافت شده که معرف وجود چند نوع صنعت، بویژه صنعت پیشرفته پارچه بافی در آنجاست. تاکنون ۱۲ نوع بافت پارچه یکرنگ و چندرنگ و قلاب ماهیگیری در شهر سوخته به‌دست آمده و مشخص شده مردم این شهر با استفاده از نیزار باتلاق‌های اطراف هامون، سبد و حصیر می‌‌بافتند و از این نی‌ها برای درست کردن سقف هم استفاده می‌‌کردند. صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری نیز از دیگر مشاغل مردمان شهر سوخته بوده است. شهر سوخته بی‌شک جزو شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده است.
برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی متعلق به ۴۸۰۰ سال پیش کشف شد. این چشم مصنوعی متعلق به زنی بیست و پنج تا سی ساله بوده که در یکی از گور‌های شهر سوخته مدفون شده بود. چشم مصنوعی یافت شده در چشم چپ او کار گذاشته شده و با وجود گذشت نزدیک به ۴۵۰۰ سال از ساخته شدن آن، هنوز سالم است.جنس این چشم مصنوعی یافت شده هنوز به‌طور کامل مشخص نشده است، اما به نظر می‌رسد در ساخت آن از قیر طبیعی مخلوط به نوعی چربی جانوری استفاده شده است. روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ‌های داخل چشم توسط مفتول‌‌های طلایی به قطر کمتر از۰/۵ میلی‌متری طراحی شده‌است. مردمک این چشم در وسط طراحی شده و تعدادی خطوط موازی که تقریبا یک لوزی را تشکیل می‌دهند، در پیرامون مردمک دیده می‌شود.
یکی از شگفت‌انگیزترین یافتههای این شهر، نشانه‌هایی از کهن‌ترین جراحی مغز درشهر سوخته است. جمجمه‌ای از دختر دوازده یا سیزده ساله که در ۴۸۰۰ سال پیش، پزشکان آن دیار برای درمان بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع درجمجمه) بخشی از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحی کردند.
در کاوش‌های انجام شده در شهر سوخته، خط‌کشی ساخته شده از چوب آبنوس کشف شد. دکتر سید منصور سید سجادی، سرپرست هیات باستانشناسی شهر سوخته درباره این خط کش کشف شده گفت: این خطکش به طول ده سانتی‌متر با دقت ۰/۵ میلی‌متری و از جنس چوب آبنوس است. کشف خط کش در شهر سوخته زابل نشانگر این است که ساکنان این شهر باستانی دارای پیشرفت‌های زیادی در زمینه علم ریاضیات بوده‌اند.
از گور باستانی موسوم به شماره ۷۶۱ کهن‌ترین تخته نرد جهان همراه ۶۰ مهره آن در شهر سوخته پیدا شد. این تخته نرد بسیار قدیمی‌تر از نمونه‌ای است که در گورستان سلطنتی «اور» در بین‌النهرین پیدا شده بود.
باستان‌شناسان هنگام کاوش در گوری پنج‌هزارساله جامی را پیدا کردند که نقش یک بز همراه با یک درخت روی آن دیده می‌شود. آنها پس از بررسی این شیء دریافتند نقش موجود بر آن برخلاف دیگر آثار به دست آمده از محوطه‌های تاریخی شهر سوخته، تکراری هدفمند دارد، به‌گونه‌ای که حرکت بز به سوی درخت را نشان میدهد. هنرمندی که جام سفالین را بوم نقاشی خود قرار داده، توانسته است در پنج حرکت، بزی را طراحی کند که به سمت درخت حرکت و از برگ آن تغذیه می‌کند. باستان‌شناسان با نزدیک کردن این تصاویر به یکدیگر موفق شدند نمونه‌ای از یک تصویر متحرک را در قالب یک فیلم ۲۰ ثانیه‌ای به دست آورند.
