به این پدیده می گوییم دژا- وو (Deja vu ) معنی تحت اللفظی این کلمه فرانسه «قبلا دیده شده» است.دژاوو (Déjà vu ) کلمه ای فرانسوی به معنای «پیش از این دیده شده» است که در فارسی با عبارت آشنا پنداری توصیف میشود. این همان حس غریب و وهمی است که در مواجهه با منظره، اتفاق یا تجربه ای کاملا جدید به آن دچار میشویم و تصور میکنیم این واقعه، در گذشته و کاملا به همین ترتیب برایمان رخ داده یا شاهد رخ دادن آن بوده ایم.
هرچند برخی از روان شناسان، این پدیده و پدیده هایی مشابه را فاقد هرگونه ارتباطی با تجرد روح می دانند، ولی حقیقت این است که این امور نشانگر آگاهی فرا زمانی انسان بر وقایع مختلفی است که در بستر زمان و مکان واقع می شود. البته در برخی موارد مرز بین واقعیت و توهم قابل تشخیص نبوده و نمی توان به دقت علمی در ارتباط با همه موارد قضاوت کرد.
تجربه دژاوو غالبا با حسی از آشنایی و همچنین احساس غرابت همراه با وحشت و مرموز بودن همراه است. معمولا چنین حسی به یک رویا ربط داده میشود اما گاهی این حس به قدری قدرتمند است که شخص اطمینان دارد واقعا در گذشته شاهد این ماجرا بوده است. گاهی دژاوو با عبارت «به خاطر آوردن آینده» توصیف میشود.
به نظر میرسد که تجربه دژاوو بسیار معمول باشد، در تحقیقات رسمی، بیش از ۷۰% جمعیت جهان لا اقل یک مرتبه چنین حالتی را تجربه کرده اند. در ادبیات گذشته نیز اشاراتی به دژاوو دیده میشود و این نشان میدهد که این پدیده تنها مختص زمان ما نیست.
میان دژاوو و ناهنجاری های روانی چون شیزوفرنی و اضطراب ارتباطاتی بالینی وجود دارد و احتمال رخ دادن تجربه آشناپنداری در مورد اشخاص مبتلا به چنین بیماری هایی بسیار افزایش میابد. البته قویترین رابطه پاتولوژیک دژاوو با صرع توام با اختلال حافظه است و این ارتباط، محققان را به این نظریه سوق داده است که شاید دژاوو نوعی ناهنجاری عصب شناختی است که با ترشحات الکتریکی نابجا در مغز رخ میدهد.
بنا به گزارشهای موجود، بعضی مواد مخدر یا محرک احتمال بروز دژاوو را در مصرف کننده افزایش میدهند. بعضی داروهای مخدر نیز با استفاده همزمان میتوانند حس دژاوو را ایجاد نمایند. بنا بر یک گزارش، مرد سالمی که به آنفلوانزا مبتلا شده بود با مصرف همزمان یک داروی ویروس کش و ضد حساسیت، دچار حالت توهم و آشناپنداری شده بود.
این تجربه برای او چنان جذاب بود که تمام داروهای تجویز شده خود را به همان ترتیب مصرف کرد و ماجرا را به عنوان یک مورد مطالعاتی برای روانشناسان حکایت کرد.
عده ای اعتقاد دارند که دژاوو خاطره رویاهایی است که میبینیم. هرچند بخش بزرگی از رویاها معمولا به یاد نمی ماند، مغز شخص در حالت خواب دیدن در بخشهایی فعالیت نشان میدهد که کار پردازش حافظه دراز مدت در آن انجام میگیرد.
چنین تصور میشود که رویاها با نادیده گرفتن بخش حافظه کوتاه مدت، مستقیما وارد حافظه دراز مدت میشوند. در این مورد، دژاوو میتواند خاطره رویایی فراموش شده باشد که با واقعه در حال وقوع، عناصری مشترک داشته باشد. این حالت مشابه حالتی است که دژا ریوه ( déjà rêvé) یا «قبل از این در رویا دیده شده» نام دارد.
توضیح رایج امروزین روان شناسان درباره این پدیده، بروز اشتباه در فرایند حافظه انسان است، به این معنی که وقتی صحنه ای را می بینیم این صحنه به حافظه کوتاه مدت ما سپرده می شود و در هر لحظه ذهن ما چند ثانیه پیش تر را از روی حافظه کوتاه مدت به خاطر می آورد ( وگرنه نمی تونستیم آن صحنه را لحظه به لحظه دنبال کنیم ) اما گاهی اوقات این عملکرد به نحوی انجام می شود که گویی تصاویر چند لحظه پیش از حافظه طولانی مدت بازخوانی می شود و بنابراین تصور می کنیم اتفاقی که چند لحظه پیش تر افتاده در گذشته ای دور رخ داده و ما مشغول به خاطر آوردن آن از روی حافظه طولانی مدتمان هستیم.
به همین دلیل هست که همیشه حس جست و جو برای خاطره ای دور دست در چنین لحظاتی بسیار قوی است و مدام داریم با خودمان می گوییم « این صحنه را قبلا کجا دیده بودم؟ ». هر چند هرگز نمی توانیم زمان و مکان دقیق بروز این خاطره ی قدیمی دروغین را دقیقا به خاطر بیاوریم. درباره نحوه دقیق عملکرد مغز ( مثلا اینکه مغر ما پیش از درک هر لحظه آن را از حافظه کوتاه مدت بازخوانی می کند یا اینکه پیش از بازخوانی از حافظه کوتاه مدت جریان زمان را به عنوان یک خاطره در جریان درک می کند) بحث های زیادی وجود دارد، اما چیزی که فعلا روشن است، این است که دژا-وو ربطی به روشن بینی و آینده نگری ندارد.
تقریبا دو سوم مردم جهان با چنین تجربه ای رو به رو می شوند، پس نباید نگران خراب شدن مغزتان باشید. بررسی های روانپزشگان برای یافتن رابطه ای معنی دار میان بروز دژا-وو و اختلالاتی مثل اسکیزوفرنی و عصبی بودن نیز هیچ نتیجه ای نداشته و ارتباطی میان این پدیده با چنین اختلالاتی وجود ندارد. تنها عارضه مغزی که ممکن است با دژا-وو مرتبط باشد حمله صرع در ناحیه گیجگاهی مغز است. اغلب مردم در زندگی خود با دوره های ملایم حملات صرع رو به رو می شوند ( که به معنی ابتلا صرع نیست) و این حملات هم لزوما به معنی غش کردن و عوارض رفتاری ظاهری نیستند. دژا-وو می تواند نشانه بروز چنین حملات زودگذر و خفیفی باشد.
برخی از متافیزیسین ها معتقدند انسان در عالم قبل (عالم ذر) یکبار زندگی خود را در عالم فیزیکی، با کیفیتی متفاوت پشت سر گذاشته است و تمامی اتفاقاتی که در زندگی وی رخ می دهد را قبلا تجربه کرده است ولی پس از تولد در اثر انتقال به عالم فیزیکی و محدود شدن حواس ، آن خاطرات را فراموش کرده است. در مواقعی که برخی شرایط فراهم شود این خاطرات از سطوح ناخودآگاه به ذهن انسان راه پیدا می کند و دژاوو اتفاق می افتد .
نظر کسانی که به تناسخ –تجدید تجسم- اعتقاد دارند، (موضوع تناسخ از نظر اسلام صراحتا مردود است) درباره دژاوو این است که این خاطرات، بخشهایی از خاطرات زندگی گذشته فرد هستند که هنگام قرار گرفتن در محیطی آشنا، به سطح ذهن فراخوانده میشوند. عده دیگری میگویند که این پدیده به خاطر تجربیات خروج روح از بدن ایجاد میشود، به این ترتیب بدن اثیری شخص میتواند هنگام خواب، از مکانها و موقعیتهایی دیدن کند که بدن خاکی او هرگز آنجا نبوده است.
در پایان دقت به این نکته قابل توجه است که خود عالم ذر عالمی بالاتر از عالم خیال است. عالم خیال طبقه ای از وجود است که رؤیا بینی در آن عالم واقع می شود. بنابراین منافاتی نخواهد داشت که امور فرازمانی و غیبی در ابتدا در عالمی بالاتر قابل مشاهده باشد، سپس به عالم خیال تنزل پیدا کند (رؤیا) و بعد در عالم واقع با اراده فرد محقق شود. پس می توان این نوع وقایع را در مرتبه ای بالاتر حاصل مشاهدات نا خود آگاه روح در عالم ذر دانست و در مرتبه ای پایین تر حاصل مشاهداتی در رؤیا؛ چرا که خود رؤیای صادقه تنزل یافته حقایقی از عوالم بالاتر است که به صورت مثالی تمثل پیدا می کند.
