سنگ فیروزه

فیروزه یا ترکوئیز به معنای سنگ ترکی است. علت این نامگذاری آن است که فیروزه ایران از طریق ترکیه به اروپا صادر می شده است…

فیروزه یکی از سنگ های قیمتی است که از عهد باستان در ایران شناخته شده، از کتیبه بنیاد کاخ داریوش بزرگ در شوش معلوم می گردد که در آن تاریخ فیروزه (احسائین) نامیده می شد و از خوارزم برای زینت آلات کاخ آورده شده بود.

فیروزه سنگ آرزوهای تمام پادشاهان ممالک از زمان کورش و داریوش کبیر است که به عنوان هدیه از طرف آن ها به تمام سلاطین داده می شد. در کشور ایتالیا از فیروزه آبی و صاف که به گوهر آبی معروف است، به عنوان گران قیمت ترین جواهرات استفاده می شود.

فیروزه یک فسفات آلومینیوم با سختی حدود ۶ است. با این حال به طور قابل ملاحظه ای از کوارتز نرم تر است. این کانی به طور طبیعی در طیف وسیعی از رنگ ها٬ از آبی آسمانی روشن تا سبز خاکستری یافت می شود. فیروزه با رنگ آبی خوشرنگ، بهترین کیفیت را دارا می باشد و بسیار کمیاب است و در حالی که رنگ سبز یا آبی کمرنگ که از ارزش کمی برخوردار است، فراوانی بیش تری دارد.

فیروزه بیشتر اوقات در رسوبات مس در محیط های بایر و نسبتا کم آب یافت شده است. فیروزه در مکان هایی بوجود می آید که میزان مس موجود در منطقه بالا باشد. فیروزه بر اثر تاثیر محلول های سطحی مس دار بر روی سنگ های غنی از Al2O3 و غنی از فسفر و گاهی نیز بر اثر تاثیر محلول های سطحی مس دار٬ بر روی فسیل های استخوانی جانوران به وجود می آید.

اشکال مختلف فیروزه شامل دانه ای ریز، فیروزه ریز، کمپاکت، متخلخل، کلیرای، خوشه ای، دندریتی و گاهی پوششی است. فیروزه ظاهراً به صورت نامتبلور و به صورت رگه و دانه های پراکنده در داخل سنگ مادر یافت می شود و غالباً به صورت نهان بلور است. میزان بلوره های فیروزه در طبیعت بسیار کم است و به علت جلاپذیری و رنگ جالب مورد توجه بوده است.

فیروزه به رنگ های آبی آسمانی، آبی مایل به سبز، سبز مایل به زرد، خاکستری مایل به سبز، آبی نیلی و آبی مایل به سفید وجود دارد. رنگ آبی آسمانی نوع مرغوب آن است و سبز مایل به زرد نوع نامرغوب.

در صورتی که میزان مس موجود در کانی زیاد باشد به رنگ آبی در صورتی که آهن زیاد داشته باشد به رنگ سبز و در صورت وجود آلومینیم زیاد به رنگ سفید دیده می شود که به ترتیب ارزش آن کاهش می یابد یعنی رنگ آبی با ارزش ترین نوع فیروزه است.

رنگ فیروزه ممکن است به تدریج به رنگ سبز تغییر کند. علت این امر قرار گرفتن کانی به مدت زیاد در نور شدید و یا حرارت است که باعث رنگ پریدگی و در نتیجه کم ارزش شدن کانی می شود. رنگ آبی فیروزه حاصل از cu2t آبدار است در صورتی که آب از دست برود رنگ آن سفید می شود مانند کات کبود که در اثر حرارت آب تبلور خود را از دست داده و چون یون دیگری در محیط وجود ندارد، به رنگ سفید در می آید.

فیروزه دو رنگ را ابرش می نامند. بعضی انواع فیروزه را سست و سفید فام را در روغن می گذاشتند و رنگش موقتاً پررنگ تر ولی پس از چندی رنگ آن زایل می شد. اگر چربی به فیروزه مالیده شود سبز می گردد.

رنگ خاکه فیروزه سفید و گاهی سبز روشن است. فیروزه مصنوعی را از رنگ کردن سنگ “مها” به دست می آورند که با نام خضرا نامیده می شد. این فیروزه در صورت شکستن از فیروزه اصل تشخیص داده می شد چون سطح شکستگی آن سفید بود.

فیروزه سنگ رسوبی فسفاته است. این کانی در اثر هوازدگی سنگ میزبان رنگ خود را از دست می دهد، لذا برای تهیه نمونه مرغوب این کانی باید از سنگ هایی که تحت تاثیر هوازدگی قرار نگرفته اند، استفاده کرد.

در اثر آزمایش با فوتک فیروزه شکاف برداشته و رنگ قهوه ای پوسته پوسته پیدا می کند و رنگ شعله هم سبز مات می شود.

تنها کانی که شباهت زیادی به فیروزه دارد (کریزوکلا) است ولی به علت اختلاف سختی می توان آن ها را از هم تشخیص داد. در اثر آزمایش با فوتک فیروزه پوسته پوسته قهوه ای می شود ولی کریزوکلا تغییر نمی کند.

جواهرفروشان برای تشخیص فیروزه از فوتک استفاده می کنند بدین صورت که سطح پشتی فیروزه را تحت تاثیر شعله قرار می دهند، سپس با ذره بین های چشمی محل حرارت داده شده را مشاهده می کنند. در صورت پوسته پوسته قهوه ای شدن فیروزه است.

پیش تر این کانی تنها از سنگ فیروزه به دست می آمد ولی امروزه همانند دیگر کانی ها مصنوعی نیز فرآوری می شود به گونه ای که حتی تشخیص طبیعی یا مصنوعی بودن آن برای کارشناسان نیز بسیار دشوار است.

آنچه در اغلب فیروزه ها عمومیت دارد وجود رگه یا رگچه هایی سیاه یا قهوه ای رنگ برجسته است که مربوط به سنگ مادر تشکیل دهنده فیروزه می باشد. این رگه ها گاه در طرح های منظم و غیرمنظم شکل می گیرند که در چنین حالتی به آن شبکه عنکبوتی و در اصطلاح بازار ایران به آن فیروزه شجری می گویند. اگر این طرح منظم و زیبا باشد باعث افزایش ارزش فیروزه خواهد شد و اگر نامنظم و به صورت نقطه و لکه ای باشد از ارزش فیروزه خواهد کاست.

فیروزه در ساخت انگشتر، گوشواره و ظروف درباری در میان اروپائیان به کار می رود.

مرحله به سازی شامل واکس زدن، عدم شستشو با مواد شوینده و الکل، عدم تماس با پوست چرب و مواد آرایشی، عدم قرار گیری در معرض نور و گرد و غبار، و تمیز کردن فیروزه هر چند وقت یک بار از راه های افزایش عمر فیروزه می باشد.

مهم ترین خطری که فیروزه را تهدید می کند ایجاد خراش روی فیروزه، آب داغ و مواد شیمیایی خانگی است و دلیل آن نیز ترکیب هیدراتی در سنگ است. فیروزه سنگی زنده می باشد و نسبت به روغن و مواد شیمیایی مانند مواد شوینده بسیار حساس بوده و تغییر رنگ می دهد. خلل و فرج سنگ باعث جذب چربی ها و موجب تغییر رنگ فیروزه می شود. هرگز از تمیزکننده های اولتراسونیک استفاده نکنید و از نزدیکی با مواد حاوی کلر نیز اجتناب کنید.

آب و نور نیز باعث تغییر رنگ فیروزه می شود. فیروزه در مقابل سه چیز عکس العمل نشان می دهد که هرگز نباید با آن ها تماس پیدا کند: روغن، کرم، ادکلن.

نامورترین و پرخواهان ترین فیروزه در ایران فیروزه نیشابور است که از بیش از ۲۰۰۰ سال پیش استخراج می شده است. معدن این فیروزه در نزدیکی روستای معدن نیشابور است و از سطح زمین ۲۰۱۲ متر بلندی دارد.
انواع مرغوب فیروزه ایران از نظر رنگ، نقش و کیفیت فیروزه عجمی و فیروزه شجری است. فیروزه علاوه بر نیشابور در جنوب مشهد، شمال شرقی کرمان، شمال شرقی شهر بابک، در تفت نزدیک یزد و در قلعه وزیری نزدیک بصیران و بیرجند وجود دارد. اروپائیان نوع شجری و ایرانیان نوع عجمی را که بدون شجره است، می پسندند.