خط کوفی

خط کوفی نام خطی از خطوط اسلامی است که منسوب به شهر کوفه بوده و گفته می شود که در آنجا شکل گرفته و توسعه یافته است. از سده ی سوم هجری به بعد با فراگیر شدن خط نسخ و دیگر دبیره های نوآوری شده به تدریج کاربرد خط کوفی کمتر شد تا اینکه پس از سده ی پنجم هجری تقریباً کنار گذاشته شد و دیگر آن همه گیری پیشین را نداشت و بیشتر کاربرد تزئینی یافت…

خط کوفی نام خطی از خطوط اسلامی است که منسوب به شهر کوفه بوده و گفته می شود که در آنجا شکل گرفته و توسعه یافته است. نخستین نسخه های قرآن با این خط نوشته می شد.

خط کوفی بیشتر متشکل از خطوط مستقیم و زاویه دار است و کمتر انحنا یا دور در آن مشاهده می شود، اغلب شیوه های نگارش این خط با حرکت های عمودی و افقی ممتد و بلندی همراه است. هرچند در نسخه های متأخر این خط نقطه گذاری و اعراب دیده می شود اما در بیشتر متونی که به این خط در سده های نخست اسلامی نوشته شده نقطه هایی برای نشان دادن حرکت های حروف (زیر و زبر) آمده و اثری از نقطه ها برای تفکیک حروف مشابه نیست.

هرچند قدیمی ترین نمونه های باقی مانده از قرآن با خطوطی ابتدایی و تکامل نیافته نگارش شده اند اما تقریباً می توان گفت همزمان با ظهور اسلام، خط کوفی هم شکل گرفت و قرآن با خط کوفی نوشته شد و بعدها با سوادآموزی یاران و شاگردان محمد(ص) این خط وسعت یافت.

در سده های اولیه ی اسلامی در پی نیاز به داشتن خطی منزه که بتوان آن را بدون غلط خواند خط کوفی مراحل تکامل را به سرعت طی کرد. خط یا دبیره ی عربی و به تبع آن خط کوفی که رسمی ترین و سازمان یافته ترین شیوه نگارش این خط بود اصلاحات و ابداعاتی را در کمتر از دو سده تجربه کرد تا به خطی کامل برای ثبت قرآن و سایر متون تبدیل شود. البته این تغییرات با مخالفت هایی نیز مواجه بود و گروهی معتقد بودند که باید قرآن همچنان به همان شکل زمان محمد نوشته شود. اما سرانجام نیاز شدید به خطی بر اساس قاعده و نظم آسان بر نظر محافظه کاران پیروز شد.

در ابتدا برای صحیح ادا کردن متون نوشته شده و تشخیص حرکات حروف (زیر و زبر)، نقاطی درشت و مدور را به کار گرفتند که اغلب با رنگ قرمز و گاه سبز، در کنار حروف سیاه درج می شد. این ابتکار توسط ابوالاسود دوئلی (درگذشت: ۶۹ ه‍. ق) انجام پذیرفت. به این شکل که یک نقطه در بالای حرف به جای زبر، یک نقطه در زیر حرف به جای زیر، یک نقطه جلوی حرف به جای پیش و دو نقطه روی یکدیگر به جای تنوین به کار می رفت.

با وجود این هنوز کوفی برای خواندن بدون غلط، به ویژه برای کسانی که عربی زبان مادری آن ها نبود کافی به نظر نمی رسید چراکه هنوز هم تفاوت بین حروف مشابه مانند ب، ت، ث، ج، ح، خ، د، ذ، ر، ز، س، ش، ق، ف و مانند آنها خواندن متن را دشوار می کرد. این مشکل با ابتکار «یحیی بن یعم» حل شد که بر روی حروف نقطه گذاری کرد و برای تمایز این نقطه ها از نقطه هایی که پیش از آن برای زیر و زبر به کار می رفت قرار شد که این نقطه ها با دوایر کوچک و یا خطوط مورب نازک به رنگ سیاه گذارده شوند، افزون بر این ترتیب حروف نیز دستخوش تغییر شد و حروف الفبا بر مبنای ابتثی (ا، ب، ت، ث، … ) منظم شد. سپس «خلیل ابن احمد فراهیدی» (۱۰۰ – ۱۷۰ ه‍. ق) علائمی را شامل فتحه، ضمه، کسره، سکون، تشدید، مد، همزه و تنوین پیشنهاد کرد. هرچند کتابت قرآن به صورت اولیه و بدون اعراب و اعجام و یا با نقطه های ابوالاسودی تا سده ی ششم نیز کم و بیش به چشم می خورد، اما این ابتکارات در سرتاسر سرزمین های اسلامی به سرعت همه گیر شد.

با گذشت زمان و به ویژه پس از سده پنجم هجری کاربرد نوشتاری و کتابت کوفی به خطوط نسخ و محقق واگذار گردید و خط ثلث نیز در کتیبه نگاری گوی سبقت را از کوفی ربود.

خط کوفی از حالت ساده و بی پیرایه ی اولیه درآمد و با انواع گل و برگ و تصاویر انسان و حیوان عجین شد و به عنوان عاملی تزئینی رخ نمود. خط کوفی در هنرهای صناعی مانند پارچه بافی، شیشه گری، فلزکاری، سفال گری، و در معماری و هنرهای وابسته به آن مانند آجرکاری، کاشی کاری کاربرد خود را حفظ کرد.